Kayıt Dışı İstihdam Nedir, Nasıl Önlenir?

Kayıt dışı istihdam, hem çalışanlar hem işverenler hem de devlet açısından ciddi sonuçlar doğuran yapısal bir sorun. Sigortasız veya eksik sigortalı çalışma, kısa vadede “maliyet avantajı” gibi görünse de uzun vadede hem bireylerin sosyal haklarını hem de sosyal güvenlik sisteminin sürdürülebilirliğini zedeliyor.

Bu yazıda, kayıt dışı istihdam nedir, çalışan ve işveren için ne gibi riskler doğurur, SGK kayıt dışı istihdamla mücadelede hangi stratejileri ve projeleri yürütüyor sorularına odaklanıyoruz.

Kayıt Dışı İstihdam Nedir?

Kayıt dışı istihdam; sosyal güvenlik açısından, yasal bir işte çalışmasına rağmen kişinin;

• Hiç sigortalı gösterilmemesi,

• Çalışma gün sayılarının eksik bildirilmesi,

• Sigorta primine esas kazanç tutarının (ücretinin) eksik bildirilmesi

şeklinde özetlenen üç temel durumdan birini içermesi anlamına gelir.

Başka bir ifadeyle, kişi fiilen çalışıyor ancak bu çalışma hiç bildirilmemiş ya da eksik bildirilmiş ise kayıt dışı istihdam söz konusudur.

Kayıt Dışı Çalışmanın Sonuçları Nelerdir?

Kayıt dışı çalışma;

• Çalışanlar açısından,

• İşverenler açısından,

• Devlet açısından

ayrı ayrı olumsuz sonuçlar doğurur. Sorunun etkisi yalnızca sigorta primine indirgenemeyecek kadar geniştir; gelir dağılımı, rekabet, gelecek nesillerin sosyal güvenlik yükü gibi alanlara kadar uzanır.

Çalışanlar Açısından Kayıt Dışı Çalışmanın Olumsuz Sonuçları

Sigortasız veya eksik sigortalı çalışanlar, yasal anlamda pek çok haktan mahrum kalır. Bunlardan bazıları:

• Emeklilik hakları zedelenir:
  Kayıt dışı geçen çalışma süreleri emeklilik hesabına dahil edilmez, emekli olma yaşı ve prim gün sayısı olumsuz etkilenir.

• Malullük ve ölüm aylığı hakkı kaybedilebilir:
  Çalışan sakatlanıp çalışamaz hale geldiğinde malullük aylığı, vefatı halinde ailesi ölüm aylığı alamayabilir.

• Genel sağlık sigortası yükü çalışana kalır:
  Sigortalılık olmadığı için genel sağlık sigortası primlerini kendisi ödemek zorunda kalabilir.

• İş kazası ve meslek hastalığında gelir güvencesi yoktur:
  İş kazası veya meslek hastalığı halinde;

  • Geçici iş göremezlik ödeneği (rapor ücreti),

  • Sürekli iş göremezlik geliri
    gibi haklardan yararlanamaz.

• İşsizlik sigortasından yararlanamaz:
  Kayıt dışı çalışanın işsiz kalması halinde işsizlik ödeneği hakkı doğmaz.

• İhbar ve kıdem tazminatı alamama riski:
  İşten ayrıldığında ihbar ve kıdem tazminatı talebinde bulunması oldukça güçleşir.

• İzin ve diğer çalışma hakları fiilen yok sayılır:
  Yıllık izin, haftalık izin, doğum izni gibi iş hukuku kaynaklı hakların kullanılması zorlaşır ya da tamamen engellenir.

İşverenler Açısından Kayıt Dışı İşçi Çalıştırmanın Olumsuz Sonuçları

Kayıt dışı istihdam, işverenler için de “sürdürülebilir olmayan” bir risk demektir:

• İş kazası ve meslek hastalığında ağır sorumluluk:
  İşyerinde meydana gelen bir iş kazasında, sigortasız veya eksik sigortalı çalıştırılan işçi için hem devlete hem işçiye karşı ciddi hukuki ve mali sorumluluklar doğar. İdari para cezaları, rücu davaları ve tazminat yükümlülükleri gündeme gelir.

• Haksız rekabet ve bozulmuş piyasa koşulları:
  Kayıt dışı işçi çalıştıran işletmeler, yükümlülüklerini yerine getiren işletmelere karşı haksız avantaj elde eder; bu da piyasa dengesini bozar.

• Teşvik, hibe ve avantajlardan mahrumiyet:
  Kayıt dışı işçi çalıştıran işyerleri;

  • SGK prim teşvikleri,

  • Devlet destekleri,

  • Vergi avantajları,

  • Hibe ve krediler
    gibi birçok imkândan yararlanamaz.

• Yüksek idari para cezaları:
  Örneğin bir işçinin 1 yıl boyunca kayıt dışı çalıştırıldığının tespiti halinde, 14 asgari ücrete kadar idari para cezası söz konusu olabilir. Ayrıca bu işyerleri 1 ay boyunca teşviklerden de yararlanamaz.

Devlet Açısından Kayıt Dışı İstihdamın Olumsuz Sonuçları

Kayıt dışı istihdamın devlet ve sosyal güvenlik sistemi üzerindeki etkileri de oldukça kritiktir:

• Prim kaybı ve sosyal güvenlik açığı artar.

• Açıklar arttıkça, gelecek nesiller sosyal güvenlik sisteminin finansman yükünü taşımak zorunda kalır.

• Gelir dağılımında adaletsizlikler derinleşir.

• Toplumda ahlaki dejenerasyon ve kurallara uyma kültüründe zayıflama ortaya çıkabilir.

Kayıt Dışı İstihdamla Mücadelede SGK Hangi Stratejileri Uyguluyor?

Sosyal güvenlik reformuyla birlikte, kayıt dışı istihdamla mücadele pek çok kurum ve aktörün iş birliğiyle yürütülen çok boyutlu bir sürece dönüştü. SGK’nın benimsediği temel stratejiler özetle şöyle:

1) Kurumlar Arası Bilgi ve Veri Paylaşımı ile Çapraz Denetim

• Bankalar, bakanlıklar ve kamu kurumları, yaptıkları işlemlerde vatandaşların

  • T.C. kimlik numarası,

  • Meslek ve işyeri bilgilerini alıyor,

  • Bu verileri periyodik olarak SGK’ya iletiyor.

• SGK bu veriler üzerinden sigortalılık kontrolleri yapıyor. Böylece sahaya çıkılmadan da kayıt dışı çalışma tespit edilebiliyor.

2) Denetim Sisteminin Etkinleştirilmesi ve Risk Odaklı Denetim

• Sosyal Güvenlik Denetmeni istihdamı artırıldı, özlük hakları iyileştirildi.

• Denetimlerde risk odaklı model benimsendi:

  • Yalnızca şikâyete dayalı denetimler değil,

  • Risk analiziyle belirlenen sektörler, bölgeler ve işyerlerinde planlı denetimler yürütülüyor.

3) İstihdam Üzerindeki Maliyetlerin Yeniden Değerlendirilmesi

• İşverenlerin üzerindeki yüklerin azaltılması için çeşitli SGK prim teşvikleri uygulanıyor.

• Hem tüm sigortalılara yönelik genel teşvikler hem de;

  • Bölgesel,

  • Sektörel,

  • Kadın, genç, engelli gibi özel gruplara yönelik özel teşvikler bulunuyor.

• Birden fazla teşvikten yararlanma imkânı ile kayıtlı istihdam cazip hale getiriliyor.

• Önemli bir nokta:
  Kayıt dışı işçi çalıştırdığı tespit edilen işyerleri, 1 ay süreyle prim indirimlerinden faydalanamıyor.

4) Sosyal Güvenlik Hizmetlerinin Kalitesinin Artırılması

• Gelişen teknoloji ile hizmetler dijitalleştirildi:

  • e-Devlet üzerinden 7/24 işlem yapılabilmesi,

  • Bildirimlerin dijital platformlardan verilmesi,
    kayıtlı çalışmayı daha ulaşılabilir kılıyor.

• Sigortalılar ve işverenler, il/ilçe müdürlükleri aracılığıyla da sosyal güvenlikle ilgili sorularına kolayca yanıt bulabiliyor.

5) Sosyal Güvenlik Bilincinin ve Kültürünün Oluşturulması

SGK, bilinçlendirme ve farkındalık faaliyetlerini çok çeşitli hedef gruplara ulaşacak şekilde yürütüyor:

• Gençler, öğrenciler, tarım işçileri, esnaf, işverenler için broşür ve kitapçıklar,

• Oda ve meslek kuruluşlarına (sanayi, ticaret, muhasebeci, ziraat, esnaf odaları vb.) periyodik eğitimler,

• Ödüllü yarışmalar,

• İlkokul öğrencilerine yönelik hikâye kitapları, çizgi filmler, oyunlar,

• Meslek lisesi ve üniversite öğrencilerine yönelik seminerler,

• Muhtarlar, imamlar, öğretmenler ve medya temsilcileriyle bilgilendirme toplantıları,

• Dizi, film, yarışma programlarında sosyal güvenlik temasına yer verilmesi,

• Kamu spotları ve radyo spotları ile geniş kitlelere ulaşılması.

Amaç; kayıtlı çalışmanın hem hak hem de sorumluluk boyutuyla toplumda bir kültür haline gelmesini sağlamak.

Kayıt Dışı İstihdamla Mücadelede Öne Çıkan Projeler Nelerdir?

SGK, rutin faaliyetlerin yanı sıra, kayıt dışı istihdamla mücadelede birçok proje yürütmüş ve yürütmeye devam ediyor.

KİTUP I – Yenilikçi Yöntemlerle Kayıtlı İstihdamı Destekleme Projesi

• AB ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından desteklenen, 15 milyon Avro bütçeli bir proje.

• Amaç:

  • Kayıtlı istihdamı teşvik eden kurumların (başta SGK olmak üzere) kapasitelerini artırmak,

  • Yerelde yürütülen projeler aracılığıyla kayıt dışılığın azaltılmasında yenilikçi yaklaşımları ve sosyal diyaloğu güçlendirmek.

KİTUP II – Etkin Rehberlik ve Denetim ile Kayıtlı İstihdamın Teşviki

Yine AB ve Türkiye Cumhuriyeti desteği ve 15 milyon Avro bütçeyle yürütülen ikinci faz projede üç temel bileşen öne çıkıyor:

1. Mal alımı bileşeni:

   • Denetimlerin daha hızlı ve etkili yapılabilmesi için

     • 2.000 adet internet bağlantılı tablet,

     • 35 adet donanımlı araç
       denetim elemanlarına ve il müdürlüklerine tahsis edildi.

2. Hibe bileşeni:

   • STK ve yerel kurumlar tarafından hazırlanan projelerden başarılı bulunan 44 proje fonlanarak, kayıt dışı istihdamla mücadelede yerel düzeyde etki artırıldı.

3. Teknik destek bileşeni:

   • Akademik Danışma Kurulu oluşturuldu,

   • 36 sektöre ilişkin sektörel rehberler ve risk değerlendirme kılavuzları hazırlandı,

   • Kamu ve medya ayağında; kamu spotları, sinema ve radyo spotları, hikâye kitapları ve medya atölyeleri gibi çok sayıda farkındalık çalışması yürütüldü.

Ayrıca ülke genelinde okullarda, üniversitelerde ve çeşitli hedef gruplarda yoğun farkındalık faaliyetleri gerçekleştirildi.

KİDEP – Kayıtlı İstihdamın Desteklenmesi Projesi

KİDEP, özellikle işbirliği temelli yaklaşımıyla öne çıkan bir proje:

• Din görevlilerine yönelik faaliyetler için Diyanet İşleri Başkanlığı,

• Okullardaki faaliyetler için Milli Eğitim Bakanlığı ve Devlet Tiyatroları,

• Esnaf için Türkiye Esnaf ve Sanatkârlar Konfederasyonu

ile iş birliği yapıldı.

Proje kapsamında:

• “2023 Vizyonunda Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele Forumu” düzenlendi,

• Mevsimlik tarım işçilerine yönelik saha çalışmaları ve bilgilendirmeler yapıldı,

• Küçük işletmeler ve esnaflar için çok sayıda bilgilendirme toplantısı düzenlendi,

• Din görevlilerine yönelik Sosyal Güvenlik Rehberi hazırlandı,

• İlkokul öğrencilerine yönelik yüz binlerce materyal dağıtıldı,

• İletişim fakültesi öğrencileri arasında kısa film yarışmaları yapıldı,

• Prime esas kazanç seviyesi düşen sigortalılara SMS bilgilendirmesi başlatıldı,

• 100.000 işverene rehberlik mektupları gönderildi,

• 70.000 işyerinde risk analizine dayalı denetim gerçekleştirildi.

Women-Up – Kayıtlı Kadın İstihdamının Desteklenmesi Projesi

Women-Up Projesi, kayıtlı kadın istihdamını artırmaya odaklanan önemli bir çalışma:

• Kadın işverenlere, ilave kadın istihdamı için işçinin işverene maliyetinin %65’ini geçmemek üzere asgari ücretin net tutarına kadar hibe desteği sağlandı.

• Proje; Şanlıurfa, Aydın, Kahramanmaraş, Ankara, Samsun, Denizli ve İstanbul’da uygulandı.

• Hedef: 4.000 kadın işveren ve 4.000 kadın çalışan iken,

  • 6.201 kadın işveren,

  • 8.667 kadın çalışan
    projeden yararlandı.

Women-Up;

• Kadın girişimciliğini desteklemeyi,

• Kadınların işgücüne katılımını ve kayıtlı istihdam oranını artırmayı,

• Mesleki beceri ve istihdam edilebilirliği geliştirmeyi hedefledi.

Bu kapsamda; eğitimler, atölyeler, medya çalışmaları, girişimcilik kampları gibi pek çok faaliyet yürütüldü. Proje,

• ISSA Avrupa Sosyal Güvenlik Forumu’nda Liyakat Ödülü,

• TİSK “Ortak Yarınlar” Jüri Özel Ödülü

ile ulusal ve uluslararası düzeyde de takdir gördü.

Women-Up 2 – Kayıtlı Kadın İstihdamının Desteklenmesi II Projesi

İlk fazın başarısı üzerine Women-Up 2 hayata geçirildi:

• Sözleşme 07.08.2024’te imzalandı, uygulama 08.08.2024’te başladı.

• Hedef:

  • 2.100 kadın işveren,

  • 2.100 kadın çalışan.

• Uygulama illeri: Ankara, Aydın, Samsun ve İstanbul.

• Projenin 07.08.2025’te tamamlanması planlanıyor.

Bu fazda da yine genç işletmelerde kadın işveren ve kadın çalışanların kayıtlı istihdamı destekleniyor.

Kayıtlı İstihdam Neden Stratejik Öneme Sahip?

Kayıt dışı istihdam, kısa vadede “maliyet avantajı” gibi görünse de;

• Çalışanların sosyal ve ekonomik güvencesini zayıflatıyor,

• İşverenler açısından ciddi hukuki ve mali riskler doğuruyor,

• Devletin sosyal güvenlik finansmanını olumsuz etkiliyor,

• Toplum genelinde adalet duygusunu ve güveni zedeliyor.

Buna karşılık kayıtlı istihdam, hem çalışan hem işveren hem de devlet için uzun vadeli, sürdürülebilir ve güvenli bir yapı sunuyor. SGK’nın veri paylaşımından denetim modeline, teşviklerden Women-Up gibi projelere kadar yürüttüğü çalışmaların odağında da bu anlayış var.

İşverenler için çıkarılacak özet:
🔹 Kayıtlı istihdam, bir maliyet kalemi değil, işin ve kurumun sürdürülebilirliği için zorunlu bir yatırım.
Çalışanlar için özet:
🔹 Sigortalı çalışma; emeklilikten sağlık güvencesine, iş kazasından işsizlik sigortasına kadar tüm sosyal hakların temelini oluşturuyor.

Bu yazı sadece bilgilendirme amaçlıdır. Kaynak ise SGK.